Budowa ryb akwariowych

Rybami nazywa się bardzo obszerną zbiorczą grupę kręgowców wodnych, zmiennocieplnych, oddychających skrzelami. Stanowią one ponad połowę wszystkich obecnie żyjących gatunków kręgowców co oznacza ogromną różnorodność zarówno budowy morfologicznej, jak i anatomicznej.

Budowa zewnętrzna
Kształt ciała jest najbardziej widocznym elementem przystosowania do środowiska. Już po typie sylwetki możemy wywnioskować wiele na temat warunków życia czy sposobu zdobywania pożywienia konkretnej ryby. Najczęściej spotykanym i podstawowym kształtem ciała jest kształt wrzecionowaty, owalny w przekroju, charakterystyczny szczególnie dla gatunków szybko pływających żyjących w otwartych wodach. Sylwetkę taką posiadają na przykład tuńczyki czy okonie. Torpedowata lub strzałkowata, opływowa i wydłużona sylwetka jest typowa dla szybko pływających drapieżników i pozwala im osiągać dużą prędkość kosztem obniżenia zdolności manewrowych. Taki kształt ciała posiadają np. szczupaki lub barrakudy. Wysoce wyspecjalizowanym typem sylwetki jest kształt węgorzowaty, upodabniający rybę do węża. Ten kształt ciała jest typowy dla ryb żerujących w mule lub bardzo gęstej roślinności. Wśród ryb prowadzących denny styl życia najczęściej spotyka się ciało spłaszczone grzbietowo- brzusznie. Sylwetkę taką ,możemy zaobserwować np. u zbrojnikowatych, a jej skrajną odmianę – u płaszczki. Wysoka, silnie bocznie spłaszczona sylwetka pozwala na szybkie pływanie w toni oraz manewrowanie wśród roślinności, korzeni czy szczelin skalnych. Można również zaobserwować ryby o bardzo nietypowym kształcie ciała, takie jak koniki morskie, najeżdżki czy samogłowy.

Rozmiary ciała ryb są również bardzo zróżnicowane. Ich wzrost jest do pewnego stopnia nieograniczony. Największą rybą na świecie jest Rekin wielorybi, który osiąga do 16 metrów długości oraz ciężar do 11 tys.kg. Natomiast najmniejszą Babka filipińska o długości do 14 mm.
Ciało ryby zaczyna się z reguły spiczastą głową, dalej stopniowo przechodzi w tułów najszerszy zazwyczaj przed płetwą grzbietową. W kierunku ogona zwęża się tworząc przed płetwą ogonową trzon ogonowy. Jako granicę głowy i tułowia przyjmuje się u większości ryb szczelinę szkrzelową.
Głowa łączy się z tułowiem nieruchomo – brak odcinka szyjnego. W zależności od środowiska i sposobu pobierania pożywienia, głowa może przybierać różne formy– od klasycznej stożkowatej (jak u karpia) przez wydłużoną i przypominająca dziób kaczki ( u szczupaka), płaską (u suma), aż do dziwacznych fantazyjnych kształtów u morskich ryb głębinowych.

Budowa ryby akwariowej

Głowa ryby zazwyczaj zaczyna się otworem gębowym ( wyjatek stanowią spodouste i jestiotrokształtne). Jego położenie jest uwarunkowane trybem życia i sposobem pobierania pokarmu. Ryby żerujące przy powierzchni wody maja otwór gębowy w położeniu górnym, z toni wodnej – środkowym, z dna – dolnym. Drapieżniki mają paszczę szeroko rozciętą, często aż za linię oczu, z licznymi zębami. U ryb spokojnego żeru otwór gębowy jest mniejszy, delikatniejszy i bezzębny. Otwór gębowy u ryb wielu gatunków jest otoczony fałdami skórnymi tworzącymi wargi. Niekiedy wokół otworu gębowego są rozmieszczone wąsy różnej długości. Ich liczba jest właściwa dla określonych gatunków i często stanowi ważny element identyfikacyjny. Rybie wąsy są narządami dotyku i smaku- ułatwiają one rybie poszukiwanie pokarmu i orientowanie się w środowisku wodnym.
Ponad pyskiem umieszczone są parzyste otwory nosowe. Moga one mieć postać zagłębień lub znajdować się na rurkowatych wypustkach. Otwory nosowe u większości ryb kończa się slepo i nie mają połączenia z jamą gębową ( wyjatek stanowią ryby dwudyszne).

Oczy ryb umieszczone są najczęsciej symtrycznie po obu stronach głowy. Ich wielkość może byc różna. Ryby żyjące w mało przekrzystych wodach często posiadają oczy małe (np. sum), natomiast ryby otwartej toni – większe. U ryb żyjących w strefie dennej oczy znajduja sie bliżej górnej części głowy. Sczególnymi przypadkami są niektóre ryby głębinowe o oczach teleskopowych, ryby jaskiniowe o oczach zmarniałych, uwstecznionych lub całkowicie zarośnietych skórą, czy jak u rodzaju Anableps – oczy podzielone na częśc służoąca do patrzenia ponad powiechcnię wody i pod wodą.
Wyraźnie widoczną częścią są pokrywy skrzelowe – symetrycznie umieszczone po obu stronach głowy fałdy skórne oparte na złożonym z licznych kości rusztowaniu. Stanowią one zewnętrzną osłonę szpar skrzelowych. Nie występują u częsci ryb chcrzęstnoszkieletowych. Ruchy pokryw skrzelowych ułatwiają wymianę wody między środowiskiem zawietrznym a skrzelami – narządem oddychania ryb. U gatunków ryb, żyjących przy dnie zbiorników wodnych i zagrzebujących się w podłożu, szczeliny skrzelowe mogą być przesunięte ku górze, w kierunku grzbietu.

Ciało ryby pokryte jest skórą, zbudowaną z naskórka i skóry właściwej, której wytworem są łuski. Skórę ryb pokrywa ochronna warstwa śluzu. Zazwyczaj gatunki bezłuskie lub o drobnych łukach mają więcej śluzu, niż gatunki o łuskach dużych. Łuski ryb dzielimy na nastepujące rodzaje:
– plakoidalne – występujące u spodoustych (rekin, płaszczka), najbardziej pierwotne, składające się z ukrytej w skórze płytki kostnej i osadzonego na niej ząbka zbudowanego z dentyny i pokrytego szkliwem
– ganoidalne – o kształcie rombu, występują u jesiotrowatych,
– łuski elastyczne – występujące u większości współczesnych gatunków ryb, głęboko wrośnięte w skórę i zachodzące dachówkowato na następne rzędy. Łuski te dzielimy na:
– cykloidalne – okrągłego kształtu, o tylnych brzegach gładkich (karp, leszcz)
– ktenoidalne (grzebykowate, zgrzebłowate) – o powierzchni szorstkiej w dotyku, z krawędzią ząbkowaną (okoń).
Przeważnie łuski są one ułożone bardzo regularnie w podłużne i poprzeczne szeregi. Łuski ułożone w szeregach zachodzą na siebie dachówkowato w ten sposób, że 2/3 powierzchni łuski jest pokryte przez łuskę poprzedzającą, a widoczna jest tylko 1/3 każdej z nich. U nielicznych gatunków łuski leżą w skórze luźno obok siebie lub tylko dotykają się wzajemnie.
Ciało niektórych gatunków ryb, takich jak sum, nie jest pokryte łuskami. Mamy także kilka gatunków ryb, których ciało pokrywają różnego kształtu płytki, tarczki i guzki kostne. Mogą one okrywać szczelnie całe ciało ryby (np. wężynka), występować tylko w kilku wyraźnych szeregach (np. jesiotr), lub stanowić utwory kostne nieregularnie rozmieszczone na całej powierzchni ciała czy też na określonych jego częściach (np. turbot).

Barwa ciała zależna jest od umieszczonych w skórze właściwej komórek barwnikowcyh. Grzbiet ryb z reguły jest ciemniejszy, spód jaśniejszy. Często osobniki tego samego gatunku różnią sie ubarwieniem zaleznie od zajmowanego siedliska. U wielu gatunków ubarwienie jest również przejawem dymorfizmu płciowego. W okresie godowym pod wpływem działania hormonów barwa ciała ryb może ulegać zmianom. Barwy ryb mogą pełnić funkcję ostrzegawczą, kamuflującą lub odstraszającą.

Na tułowiu ryb, po obu bokach widoczny jest specyficzny narząd – linia boczna. Jest to kanalik pod powierzchnią skóry komunikujący się ze środowiskiem szeregiem drobnych otworków w łuskach. Wnętrze kanalika wypełnia galaretowata substancja, która przenosi drgania wody do komórek wyściełających, a dalej do układu nerwowego, pozwalając rybie na odbieranie bodźców zmian ciśnienia i falowania wody. U większości gatunków linia ta biegnie równolegle do lini brzucha przez środek tułowia. Niektóre jak np. występująca w naszych wodach Ciosa, mają linię boczną powyginaną, inne ryby jak np. Różanka mają ją tylko na pierwszych łuskach tułowia, a na przykład głowaczowate nie maja jej na tułowiu tylko na głowie.

Bardzo ważny element ciała każdej ryby, umożliwiający jej pływanie, stanowią płetwy. Ich budowa anatomiczna jest różna w różnych gromadach- inna jest u ryb trzonopłetwych, dwudysznych czy kostnopromienistych. Poniżej opisana została budowa i rozmieszczenie typowych płetw ryb kostnopromienistych.

Płetwy zbudowane są z fałdu skóry rozpietego na kostnych i chcrzęstnych promieniach. Promienie mogą być sztywne lub giętkie, jednolite lub członowane. Ich ilość i budowa jest cechą charakterystyczną dla poszczególnych gatunków. Płetwy dzielimy na nieparzyste i parzyste.
Płetwy nieparzyste to:
– płetwa ogonowa, umieszczona na końcu ciała ryby
– płetwa grzbietowa, umieszczona wzdłuż szczytu grzbietu, często wielokrotna lub u niektórych ryb w zaniku
– płetwa tłuszczowa, umiejscowiona za grzbietową, bez promieni, nie występuje u wszystkich ryb
– płetwa odbytowa, usadowiona pomiędzy odbytem a ogonem, u większości zbudowana z promieni miękkich, pierwszy promień czasami przekształcony w ostry kolec.

Płetwy parzyste stanowią odpowiedznik kończyn u reszty kręgowców. Opierają się na pasie barkowym i miednicowym. Razem z płetwą ogonową stanowią siłę napędową, odgrywają rolę przy sterowaniu, precyzyjnym przemieszczaniu ciała, zachowywaniu równowagi i hamowaniu. Należą do nich:
– płetwy piersiowe, położone za spokrywami szkrzelowymi, na róznej wysokości, czesto przekształcone w narządy ułatwiahące kroczenie lub lot
– płetwy brzuszne usadowione na brzuchu ryby, ich pozycja względem płetw piersiowych oraz położenie (przesunięcie do przodu lub do tyłu) są cechą charakterystyczną.

Płetwa ogonowa pełni przede wszystkim funkcję sterującą. Wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje płetw ogonowych:
– heterocerkalna – niesymetryczna płetwa ogonowa, której górny płat jest większy od dolnego. Jest cechą ryb najstarszych filogenetycznie (spodouste, jesiotrowate).
– protocerkalna – szkielet osiowy przechodzi przez środek ogona. Typowa raczej dla form niedojrzałych (zarodki, larwy)
– homocerkalna – zewnętrznie symetryczna, ostatnie kręgi nadal uniesione do góry, przyjmuje różne kształty. Występuje np. u śledziokształtnych.
– dyficerkalna – symetryczna zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie, dwa równomiernie rozłożone płaty (węgorzokształtne)
Płetwa grzbietowa służy głównie utrzymaniu równowagi. U niektórych gatunków występuje nie jedna, ale dwie, a nawet trzy płetwy grzbietowe (np. u dorszowatych). Istnieją również gatunki, które nie posiadają płetwy grzbietowej wcale.

Budowa wewnętrzna
Szkielet
Szkielet większości współczesnych ryb jest skostniały, wyjątek stanowią chrzęstnoszkielelowe oraz jesiotrowate, u których głównym składnikiem szkieletu jest tkanka chrzęstna. Skostnienie szkieletu może być rózne w różnych grupach ryb promieniopłetwych (np. sumowate mają dużą ilość tkanki chrzęstnej). Szkielet ryby składa się ze szkieletu osiowego, żeber, szkieletu pasów barkowego i miednicowego, szkieletu płetw oraz skosnień międzymięśniowych, czyli ości.
Szkielet osiowy stanowi czaszka oraz kręgosłup. Najbardziej skomplikowanym elementem jest czaszka złożona z wielu elementów. U większości ryb to czaszka hyostyliczna, o dużej ruchomości szczęk względem puszki mózgowej. Szczęki mogą wysuwać się do przodu, do góry itd zwiększając siłę ssącą ułatwiającą pobieranie pokarmu w wodzie. Kregosłup tworzą dwuwklęsłe kręgi, których ilość jest cechą gatunkową. Między kręgami zachowują się resztki struny grzbietowej. Kręgów nie mają jesiotrowate, u których rolę kręgosłupa pełni wykształcona struna grzbietowa.
Od strony brzusznej kręgów znajdują się żebra. Szkielet pasów barkowego i miednicowego nie są połączone z kręgosłupem. Szkielet pasa miednicowego tkwi nieruchomo w mięśniach spodniej części tułowia, a szkielet pasa barkowego w mięśniach głowy.

Szkielet płetw grzbietowej i odbytowej składa się z dwóch części: promieni podstawowych, które tkwią w ciele ryby i połączonych z nimi promieni skórnych na których rozpięte są właściwe płetwy. Jedynie budowa płetwy ogonowej jest trochę inna– ostatnie kręgi ogonowe ulegają częściowej redukcji, a ostatni z nich przekształcony jest w płaską płytkę skierowaną ku górze, zwaną urostylem. Wyrostki ościste tych kręgów przekształcają się w płaskie, szerokie płytki, które stwarzają podstawę do przyczepu skórnych promieni płetwy ogonowej.

Szkielet ryb

Układ nerwowy
Układ nerwowy ryb, a zwłaszcza ośrodkowy układ nerwowy rozwinięty jest słabiej niż u wyższych kręgowców, jakkolwiek lepiej rozwinięty niż u niższych grup strunowców. Składa się z ośrodkowego, obwodowego i autonomicznego (współczulnego) układu nerwowego. Ośrodkowy układ nerwowy to mózg i rdzeń kregowy. Mózg ryb jest stosunkowo mały, jego masa stanowi niewielki ułamek masy ciała ryby ( np.u Szczupaka mózg jest około 1300 razy lżejszy niż reszta ciała). Mieści się on w jamie mózgoczaszki. Odchodzi od niego 10 par nerwów .

Układ oddechowy
Podstawowym narządem oddechowym ryb sa skrzela. Oparte są one na łukach skrzelowych w liczbie najczęsciej 5, ale u niektórych gatunków 6 lub 7. Pomiedzy łukami skrzelowymi znajdują sie szczeliny skrzelowe. U promieniołetwych szczeliny zakryte są pokrywami skrzelowymi. Pierwsza szpara skrzelowa czasem przekształcona jest w tzw.tryskawkę. Od łuków skrzelowych odchodzą listki skrzelowe, złożone z wielu bogato unaczynionych blaszek skrzelowych. W listkach skrzelowych przepływająca krew oddaje dwutlenek węga a nasyca się tlenem. Łuki skrzelowe są bardzo delikatne, na końcach zaopatrzone w delikatne grzebykowate ząbki. Dwa sąsiednie listki zachodzą na siebie swoimi ząbkowanymi końcówkami i w ten sposób tworzą dokładny filtr, który nie tylko przecedza wodę, ale i umożliwia pełne wykorzystanie zawartego w niej tlenu. Przepływ wody przez skrzela wymuszany jest albo ciągłym ruchem ryby ( rekiny, makrelowce) albo zasysaniem wody do pyska przy zamknietych pokrywach i wypuszczanie jej prze otwatre pokrywy przy zamknietym pysku.

U wielu gatunków rozwijają się też pomocnicze narządy oddechowe. Są to na przykład narządy nadskrzelowe lub worki oddechowe i kanaliki wypełnione powietrzem, ciągnące się wzdłuż całego ciała (np. u Sumika indyjskiego) lub pęcherz pławny odpowiednio przystosowany do oddychania powietrzem atmosferycznym w zbiornikach wodnych z niedoborami tlenu (np. u miękławek). Zadanie dodatkowego narządu oddychania może spełniać także jelito grube (np. u Piskorza). Wszystkie te narządy uzupełniają oddychanie za pomocą skrzeli w ten sposób, że zaopatrzone w nie ryby mogą pobierać tlen bezpośrednio z powietrza. Najczęściej narządy takie mają gatunki ryb żyjące w ciepłych, mulistych wodach, gdzie częstym zjawiskiem jest niedostateczne ilość tlenu rozpuszczonego w wodzie. Wymiana gazowa może zachodzić w ograniczonym zakresie równiez przez skórę.

Pęcherz pławny
Większość ryb posiada rozwinięty pęcherz pławny. Powstaje on w rozwoju embrionalnym jako wyrostek przewodu pokarmowego w okolicy przełyku. Znajduje się nad przewodem pokarmowym i ma z reguły formę wydłużonego woreczka. Pęcherz pławny może być jedno, dwu lub trzykomorowy, połączony z przełykiem lub zamknięty. Narząd ten pełni funkcję narządu hydrostatycznego, a czasem również oddechowego. U niektórych gatunków może pełnić role rezonatora fal dźwiękowych lub być wykorzystywany do wydawania dźwięków (np. u kulbinowatych). Ryby chrzęsnoszkieletowe oraz wtórnie niektóre gatunki kostnoszkieletowych nie posiadają pęcherza pławnego.

Układ krwionośny
Układ krwionosny ryb jest układem zamkniętym, z jednym obiegiem krwi. Składa się z serca, tętnic i żył oraz sieci naczyń włosowatych. Serce położone jest po stronie brzusznej, tuż za skrzelami i jest zbudowane z jednego przedsionka i jednej komory. Do przedsionka uchodzi zatoka żylna, a od komory uchodzi stożek tetniczy. Krew płynie w jednym kierunku – od zatoki żylnej prez przedsionek do komory, stamtąd tętnicami do skrzel, dalej do reszty ciała przez naczynia włosowate do żył i do zatoki żylnej. Inaczej niż u wyższych kręgowców, układ krążenia nie pełni u ryb funkcji termoregulacyjnej.

Układ pokarmowy
Układ pokarmowy zasadniczo składa się z następujących elementów: otworu gębowego, jamy gębowej, przełyku, żołądka, jelita oraz odbytu uchodzącego wspólnym otworem wraz z nerkami i układem rozrodzczym tzw. stekiem lub kloaką. Przy połączeniu żołądka z jelitem mogą występować wyrostki pyloryczne, które wydzielają enzymy ułatwiające trawienie. W przedniej części jelita uchodzą przewody wątroby i trzustki. W naturze możemy spotkać wiele wariantów tego schematu, wynikających z trybu życia, a dokładnie rodzaju przyjmowanego pokarmu. U gatunków drapieżnych jak np. Szczupak jama gębowa jest często szeroka, mocno uzbrojona w zęby, przełyk jest szeroki i umięśniony, żołądek pofałdowany, mogący znacznie się rozciągnąć, a jelito krótkie. U karpiowatych brak jest wyodrębnionego żołądka, a trawienie i wchłanianie pokarmu odbywa się w długim jelicie. Posiadają one za to zęby gardłowe, położone w głębi gardzieli i służące do rozdrabniania pokarmu. Jelito ich jest trzykroynie dłuższe niż długość ciała ryby. Ryby planktonożerne posiadają dodatkowo silnie rozwinięte wyrostki łuków skrzelowych, służące do filtrowania wody wypływającej przez skrzela.

Organy wewnetrzne ryb

Układ wydalniczy
Układ wydalniczy ryb składa się z parzystych, położonych wzdłuż kręgosłupa ponad pęcherzem pławnym nerek, krótkich moczowodów, nieparzystego pęcherza moczowego i uchodzi do kloaki. Nerki ryb to tzw. pranerki, filtrujące krew z produktów przemiany materii ale nie zagęszczających moczu. Mocz spływa moczowodami do pęcherza moczowego, pełniącego rolę zbiornika i dalej wydalany na zewnątrz. Głównym produktem wydalania jest amioniak.

Układ rozrodczy
Ryby są zwierzętami rozdzielnopłciowymi, choć zdarzają się przypadki obupłciowości (hermafrodytyzmu), jak u niektórych strzępielowatych. Zdarzają się też gatunki dzieworodne, lub gynogenetyczne (rozwój jaj indukowany kontaktem z plemnikiem innego gatunku jak u karasia srebrzystego). Znane są też przypadki zmiany płci z żeńskiej na męską u rodziny piękniczkowatych. Układ rozroczy składa się z gruczołów płciowych – gonad oraz przewodów wyprowadzających. Gonady są parzyste, umieszczone po bokach ciała poniżej pęchcerza pławnego.

W większości przypadków zapłodnienie jest zewnętrzne, jaja (ikra) oraz plemniki wydalane są do wody gdzie następuje zapłodnienie. Synchronizację zapewnia okres godowy zwany tarłem. U niektórych gatunków (spodouste, piekniczkowate) zapłodnienie jest wewnętrzne i następuje w drogach rodnych samicy. U tych gatunków samce posiadają narządy umożliwiające kopulację (pterygopodium z płetw brzusznych u spodoustych, gonopodium z płetwy odbytowej u piękniczkowatych, andropodium u półdziobcowatych lub priapium z pierwszej pary żeber i kości pasa miednicowego u rodziny Phallostethidae).